Biroldukça kültürde gözleri kaçırma, parmaklarla oynama, kekeleme üzere davranışların palavra belirtisi olduğu ve kişiyi ele verdiğine dair kanılar yaygın. halbuki on yıllar boyunca yapılan araştırmalarda buna dair kesin bulgular elde edilmiş değil. Tıpkı üstteki iki örnekte olduğu üzere, “Yalan tespitiyle ilgili yanlışların topluma bedeli ağır oluyor ve beşerler yanlış yargıların kurbanı oluyor” diyor Hartwig.
Psikologlar palavrası tespit etmenin fazlaca sıkıntı olduğunun farkında. 2003’te Bella DePaulo ve grubu daha evvel yapılmış 116 deneyi inceleyip şahısların hakikat ve palavra söylerken ne biçimde davrandığını anlamaya çalışmış, gözleri kaçırma, göz kırpma, daha yüksek sesle konuşma, omuz silkme, farklı biçimde oturma, baş hareketleri, el, kol ve bacak hareketleri üzere davranışsal belirtileri değerlendirmişti. Fakat bunların hiç biri palavra söylemekle kesin temaslı bulunamadı; yalnızca insan kulağının tespit edemeyeceği biçimde ses tonunda değişim ve gözbebeklerinin büyüklüğü, palavra söylemeyle hayli zayıf kontaklı olarak görüldü.
Güvenilir değil
ondan sonrasında yapılan araştırmalarda da hangi davranışın palavra söylemekle temaslı olduğuna yönelik kestirimlerin şimdi tesadüf yapıtı yanlışsız sonuca varmakla birebir seviyede olduğu görüldü. Yani epey hudutlu kimi davranışların palavra yahut yanlışsız söylemekle ilişkili olabileceği, lakin bunların da muteber göstergeler olabilecek seviyede kuvvetli datalar oluşturmadığı kararına varıldı.
Ancak polis yetkilileri, laboratuvar ortamında istekli olarak kullanılan deneklerle gerçek soruşturmalarda karşılaşılan zanlıların halinin birebir olmayacağı görüşünde. İngiltere’deki Portsmouth Üniversitesi’nde psikolog Samantha Mann de bu tenkitte haklılık hissesi olduğunu söylüyor. Cinayetten karar giymiş bir mahkumun polisteki sorgusundan imajlar, o lisanı anlamayan polislere izletilip, katilin davranışlarını gözleyerek hangi konularda palavra dediğini kestirim etmeleri istendiğinde yüzde 64 oranında yanlışsız sonuca varılmıştı. Bu, tesadüf kararına işaret edecek yüzde 50 oranından epey daha yüksek olsa da, hala itimat duyulacak düzeyde değildi.
Kalıplara dayalı yargılar yanıltıyor
Yanlış sonuca varan polisler ise katilin davranışları ile ilgili “yalancılar gözlerini kaçırır” yahut “elleriyle oynar” üzere muhakkak kalıplara bakılırsa karar verdi. Mann ise katilin gerilim altında olsa da bu cins kalıplara karşı davranışlarını denetim altında tuttuğunu söylüyor. Mann ve takımının farklı polis memurlarıyla yaptığı öbür bir araştırmada ise bir akrabalarını öldürdükleri biçimde televizyona çıkıp kederlerini sergileyen aile fertlerinin sözlerindeki yanlışsız ve yanlış ögelere dair kestirimlerin tesadüf yapıtı hakikat sonuca varma durumundan öteye gidilemediği görüldü.
Hartwig ve Charles Bond sonrasındasında benzeri araştırmaları incelediğinde, gerçek polis sorgularında söylenen palavraların, laboratuvar şartlarında söylenen palavralardan daha kolay tespit edildiğine dair rastgele bir bilgiye ulaşamadı. ABD’de Florida Memleketler arası Üniversitesi’nde psikolog olan ve Federal Araştırma Ofisi (FBI) casuslarını eğiten Ronald Fisher, hilekarların tedirginliklerini saklamayı bildiklerini vurguluyor. “İnsanların iç hisleri ile dışarıdan hissedilenleri kıyaslayan araştırma pek yok. Yalancılar daha huzursuz fakat bu içsel bir his ve dışarıdan gözlenen davranıştan farklı olabiliyor” diyor.
Yalanın sözel göstergeleri
Bu niçinle araştırmacılar, davranışlardan yola çıkarak palavra tespiti çalışmalarına şimdi son vermiş durumda. Pekala, palavrası ve yalancıyı tespitin öbür yolları var mı? Psikologlar artık palavranın sözel göstergeleri üzerinde duruyor; palavra söyleyenler ile gerçek söyleyenlerin kullandıkları sözler içindeki farklılıklar tespit edilmeye çalışılıyor. Bunun hallerinden biri, polis sorgusunda eldeki kanıtların çabucak ifşa edilmemesi, zanlının daha uzun müddet boyunca özgür konuşmasının sağlanması ve bu biçimdece sözdeki çelişkiler üzerinde ağırlaşmak.
Hartwig bu tekniği eğitim sırasında 41 polise öğretmiş ve palavra tespitinde yüzde 85 muvaffakiyet sağlanmıştı. Bu eğitimi almayan 41 poliste ise bu oran yüzde 55 seviyesinde kalmıştı. Bir öbür sorgu tekniği olarak da zanlılardan ve şahitlerden, rastgele bir cürüm mahallini tanım etmeleri yahut zanlı ile ilgili düzmece tanıklıklara dair detayları paylaşmaları isteniyor. Gerçek tabir verenler epey daha fazla detay paylaşabiliyor.
Davranışsal göstergeler
Ancak ABD’de polis ve öteki güvenlik güçlerinin bu cins bilime dayalı ıslahatları çabucak hemen uygulamadığı görülüyor. Örneğin ulusal güvenlik departmanının ulaşım ünitesinde, uçak yolcularının inceleme ve soruşturmalarında davranışa dayalı göstergelere yük veriliyor. Yetkililere, palavra söylemiş olduğinden şüphelenilen bireyleri gözlemlemeleri sırasında şu davranışlar üzerinde durmaları isteniyor:
Gözleri kaçırmak -ki bu kimi kültürlerde hürmet göstergesi olarak kullanılır- gözlerini dikerek bakmak, süratli göz kırpmak, şikayet etmek, ıslık çalmak, abartılı esneme, konuşurken ağzını elle kapatmak, çok el kol hareketleri, bir yerlerini düzeltiyor yahut temizliyor görünmek.
halbuki bu davranışların palavra söyleme belirtisi olduğuna dair yanlış kanı oldukcatan çürütülmüş durumda.
bu biçimdesi yüzeysel ve belgisiz göstergelere dayalı soruşturmalar niçiniyle olsa gerek 2015-18 yılları içinde yolcuların, milliyet, ırk, etnik kökeni üzere niçinlerle ayrımcı muameleye maruz kaldıklarını bildirdikleri 2251 resmi şikayet başvurusu olmuş.
Daha evvel ABD’de havalimanlarında yolcu taramada kullanılan 94 göstergenin sayısı 2013’te 36’ya düşürülse de liste hala “aşırı terleme” üzere bilimsel olarak çürütülmüş birfazlaca öge içeriyor.
Ancak yetkililer, davranış nezareti yardımıyla son 11 yılda üç yolcunun patlayıcı ve yanıcı aletlerle uçağa binmesinin engellendiği iki muvaffakiyet hikayesinden kelam ediyor.
Mann ise tespit edilmeksizin bu sistemi aşmış kaç teröristin olduğunu bilmeden bu muvaffakiyetin ölçülemeyeceği kanısında. 2015’te yapılan denemelerde havalimanı güvenliğini aşarak uydurma patlayıcı ve silahlarla uçağa binme konusunda yüzde 95 muvaffakiyet kaydedilmişti.
İçe kapalı yapısı aleyhine işledi
Mann, Hartwig ve 49 öteki araştırmacı, 2019’da yayımladıkları bir yazıda, güvenlik güçlerinin davranışa dayalı nezaretten vazgeçmesi tavsiyesinde bulunmuş, bunun bilim dışı olduğunu ve “bireylerin hayat ve özgürlüğünü tehlikeye attığını” vurgulamıştı.
Sakin göründüğü için anne ve babasını öldürmekle suçlanıp 17 yaşında 17 yıl mahkumiyet alan Tankleff ise senelerca ismini paka çıkarmaya çalışmış ve avukatlık için baroya kayıt yaptırma gayreti vermişti. Nihayet 2020’de New York barosuna kaydolan Tankleff’in içine kapalı yapısını aşıp hislerini göstermeyi öğrenmesi gerekmişti. Bu yolda ona yardımcı olan Lonnie Soury, hisleri göstermenin niye kıymetli olduğunu şu biçimde açıklıyor: “İnsanlar hayli önyargılı.”
Psikologlar palavrası tespit etmenin fazlaca sıkıntı olduğunun farkında. 2003’te Bella DePaulo ve grubu daha evvel yapılmış 116 deneyi inceleyip şahısların hakikat ve palavra söylerken ne biçimde davrandığını anlamaya çalışmış, gözleri kaçırma, göz kırpma, daha yüksek sesle konuşma, omuz silkme, farklı biçimde oturma, baş hareketleri, el, kol ve bacak hareketleri üzere davranışsal belirtileri değerlendirmişti. Fakat bunların hiç biri palavra söylemekle kesin temaslı bulunamadı; yalnızca insan kulağının tespit edemeyeceği biçimde ses tonunda değişim ve gözbebeklerinin büyüklüğü, palavra söylemeyle hayli zayıf kontaklı olarak görüldü.
Güvenilir değil
ondan sonrasında yapılan araştırmalarda da hangi davranışın palavra söylemekle temaslı olduğuna yönelik kestirimlerin şimdi tesadüf yapıtı yanlışsız sonuca varmakla birebir seviyede olduğu görüldü. Yani epey hudutlu kimi davranışların palavra yahut yanlışsız söylemekle ilişkili olabileceği, lakin bunların da muteber göstergeler olabilecek seviyede kuvvetli datalar oluşturmadığı kararına varıldı.
Ancak polis yetkilileri, laboratuvar ortamında istekli olarak kullanılan deneklerle gerçek soruşturmalarda karşılaşılan zanlıların halinin birebir olmayacağı görüşünde. İngiltere’deki Portsmouth Üniversitesi’nde psikolog Samantha Mann de bu tenkitte haklılık hissesi olduğunu söylüyor. Cinayetten karar giymiş bir mahkumun polisteki sorgusundan imajlar, o lisanı anlamayan polislere izletilip, katilin davranışlarını gözleyerek hangi konularda palavra dediğini kestirim etmeleri istendiğinde yüzde 64 oranında yanlışsız sonuca varılmıştı. Bu, tesadüf kararına işaret edecek yüzde 50 oranından epey daha yüksek olsa da, hala itimat duyulacak düzeyde değildi.
Kalıplara dayalı yargılar yanıltıyor
Yanlış sonuca varan polisler ise katilin davranışları ile ilgili “yalancılar gözlerini kaçırır” yahut “elleriyle oynar” üzere muhakkak kalıplara bakılırsa karar verdi. Mann ise katilin gerilim altında olsa da bu cins kalıplara karşı davranışlarını denetim altında tuttuğunu söylüyor. Mann ve takımının farklı polis memurlarıyla yaptığı öbür bir araştırmada ise bir akrabalarını öldürdükleri biçimde televizyona çıkıp kederlerini sergileyen aile fertlerinin sözlerindeki yanlışsız ve yanlış ögelere dair kestirimlerin tesadüf yapıtı hakikat sonuca varma durumundan öteye gidilemediği görüldü.
Hartwig ve Charles Bond sonrasındasında benzeri araştırmaları incelediğinde, gerçek polis sorgularında söylenen palavraların, laboratuvar şartlarında söylenen palavralardan daha kolay tespit edildiğine dair rastgele bir bilgiye ulaşamadı. ABD’de Florida Memleketler arası Üniversitesi’nde psikolog olan ve Federal Araştırma Ofisi (FBI) casuslarını eğiten Ronald Fisher, hilekarların tedirginliklerini saklamayı bildiklerini vurguluyor. “İnsanların iç hisleri ile dışarıdan hissedilenleri kıyaslayan araştırma pek yok. Yalancılar daha huzursuz fakat bu içsel bir his ve dışarıdan gözlenen davranıştan farklı olabiliyor” diyor.
Yalanın sözel göstergeleri
Bu niçinle araştırmacılar, davranışlardan yola çıkarak palavra tespiti çalışmalarına şimdi son vermiş durumda. Pekala, palavrası ve yalancıyı tespitin öbür yolları var mı? Psikologlar artık palavranın sözel göstergeleri üzerinde duruyor; palavra söyleyenler ile gerçek söyleyenlerin kullandıkları sözler içindeki farklılıklar tespit edilmeye çalışılıyor. Bunun hallerinden biri, polis sorgusunda eldeki kanıtların çabucak ifşa edilmemesi, zanlının daha uzun müddet boyunca özgür konuşmasının sağlanması ve bu biçimdece sözdeki çelişkiler üzerinde ağırlaşmak.
Hartwig bu tekniği eğitim sırasında 41 polise öğretmiş ve palavra tespitinde yüzde 85 muvaffakiyet sağlanmıştı. Bu eğitimi almayan 41 poliste ise bu oran yüzde 55 seviyesinde kalmıştı. Bir öbür sorgu tekniği olarak da zanlılardan ve şahitlerden, rastgele bir cürüm mahallini tanım etmeleri yahut zanlı ile ilgili düzmece tanıklıklara dair detayları paylaşmaları isteniyor. Gerçek tabir verenler epey daha fazla detay paylaşabiliyor.
Davranışsal göstergeler
Ancak ABD’de polis ve öteki güvenlik güçlerinin bu cins bilime dayalı ıslahatları çabucak hemen uygulamadığı görülüyor. Örneğin ulusal güvenlik departmanının ulaşım ünitesinde, uçak yolcularının inceleme ve soruşturmalarında davranışa dayalı göstergelere yük veriliyor. Yetkililere, palavra söylemiş olduğinden şüphelenilen bireyleri gözlemlemeleri sırasında şu davranışlar üzerinde durmaları isteniyor:
Gözleri kaçırmak -ki bu kimi kültürlerde hürmet göstergesi olarak kullanılır- gözlerini dikerek bakmak, süratli göz kırpmak, şikayet etmek, ıslık çalmak, abartılı esneme, konuşurken ağzını elle kapatmak, çok el kol hareketleri, bir yerlerini düzeltiyor yahut temizliyor görünmek.
halbuki bu davranışların palavra söyleme belirtisi olduğuna dair yanlış kanı oldukcatan çürütülmüş durumda.
bu biçimdesi yüzeysel ve belgisiz göstergelere dayalı soruşturmalar niçiniyle olsa gerek 2015-18 yılları içinde yolcuların, milliyet, ırk, etnik kökeni üzere niçinlerle ayrımcı muameleye maruz kaldıklarını bildirdikleri 2251 resmi şikayet başvurusu olmuş.
Daha evvel ABD’de havalimanlarında yolcu taramada kullanılan 94 göstergenin sayısı 2013’te 36’ya düşürülse de liste hala “aşırı terleme” üzere bilimsel olarak çürütülmüş birfazlaca öge içeriyor.
Ancak yetkililer, davranış nezareti yardımıyla son 11 yılda üç yolcunun patlayıcı ve yanıcı aletlerle uçağa binmesinin engellendiği iki muvaffakiyet hikayesinden kelam ediyor.
Mann ise tespit edilmeksizin bu sistemi aşmış kaç teröristin olduğunu bilmeden bu muvaffakiyetin ölçülemeyeceği kanısında. 2015’te yapılan denemelerde havalimanı güvenliğini aşarak uydurma patlayıcı ve silahlarla uçağa binme konusunda yüzde 95 muvaffakiyet kaydedilmişti.
İçe kapalı yapısı aleyhine işledi
Mann, Hartwig ve 49 öteki araştırmacı, 2019’da yayımladıkları bir yazıda, güvenlik güçlerinin davranışa dayalı nezaretten vazgeçmesi tavsiyesinde bulunmuş, bunun bilim dışı olduğunu ve “bireylerin hayat ve özgürlüğünü tehlikeye attığını” vurgulamıştı.
Sakin göründüğü için anne ve babasını öldürmekle suçlanıp 17 yaşında 17 yıl mahkumiyet alan Tankleff ise senelerca ismini paka çıkarmaya çalışmış ve avukatlık için baroya kayıt yaptırma gayreti vermişti. Nihayet 2020’de New York barosuna kaydolan Tankleff’in içine kapalı yapısını aşıp hislerini göstermeyi öğrenmesi gerekmişti. Bu yolda ona yardımcı olan Lonnie Soury, hisleri göstermenin niye kıymetli olduğunu şu biçimde açıklıyor: “İnsanlar hayli önyargılı.”